"Ermeni Balyan ailesi"nin olmayan mimarlığı ve yapmadıkları camiler, saraylar

İstanbul da yaşıyorsanız ya da İstanbul a uğrayıp yolunuzu Beşiktaş ilçesine düşürmüşseniz, Ortaköy Camii ni bilirsiniz. Gerçekten çok sevimli, narin yapılı, revnaklı bir camidir. Vapura, motora binip Boğaz da seyrüsefer eylemişseniz caminin bir inci gerdanlık gibi Ortaköy e, Boğaz a nasıl bir çeşni kattığını pek iyi müşahede edersiniz. Boğaz ın koynunda zarif bir tarihi yapı olarak gelenleri geçenleri esenler. Cami, uzaktan göklere uzanan kalem gibi minareleriyle, albenili kubbe ve revaklarıyla insana tatlı bir ahenk sunar. Bir de caminin içine girip namaz eylemini gerçekleştirmişseniz, caminin cezp ediciliği, daha bir artar.Rivayete göre, bu camiyi Balyanlar olarak bilinen Ermeni ailesine mensup bir mimar yaptırmış(!)Daha durun, Heybeliada daki İlk Bahriye Mektebinden tutun da, Sultan II. Mahmud Türbesini, Harbiye Mektebini, Yıldız Hamidiye Camii ni bu Balyan ailesine mensup mimarlar yaptırmışlardır(!). Bunlarla kalsa iyi, yine Osmanlı nın son döneminde inşa edilen Beyazıt Kulesi, Rami Kışlası, Eski Çırağan Sarayı, Hırka-i Şerif Camii, Dolmabahçe Sarayı gibi tarihi yapılar da yine Balyanlar tarafından inşa edilmiştir(!).Bu noktada dilerseniz biraz daha ayrıntıya girelim:II. Mahmud Türbesi- Garabet Balyan, İlk Bahriye Mektebi-Kirkor Balyan, Harbiye Mektebi- Serkis Balyan, Beyazıt Kulesi- Senekerim Balyan, Rami Kışlası-Kirkor Balyan, Ortaköy Camii- Nikoğos Balyan, Eski Çırağan Sarayı- Garabet Balyan, Hırka-i Şerif Camii yine Garabet Balyan tarafından yapıldığı(!) rivayet olunmaktadır. Hatta bu noktada Pars Tuğlacı gibi bazı isimler bunu ısrarcı biçimde sürdürmektedir. Dolayısıyla Osmanlı nın son döneminde inşa edilen pek çok eseri Ermeni Balyan ailesine mensup mimarlar yapmıştır, şeklinde bir anlayış neredeyse yerleşik bir kanaat hâline gelmiştir.Peki, bunlar doğru mudur?Bu noktada Ermeni meselesine girip uzun, ağdalı bazı cümleler serdetmeyeceğim. Abdülhamid döneminde Sadrazamların bile Ermeni tehlikesi, sabotajları nedeniyle işe gidip gelirken kaygı, korku ve endişelerini de dile getirmeyeceğim. Bir zamanlar Ermeniler teba olarak "milleti sadıkaymış" şeklinde nutuklar da atmayacağım.Kaldı ki yukarıda bahsi geçen tarihi eserleri, başka bir Ermeni ailesi ya da bir başka gayri müslim insanlar da yapabilir. Nitekim yapmıştır da. Yapmasında da bir mahzur yoktur.Fakat gelin görün ki, Balyan ailesine atfedilen ve tarihi yapıların mimarı olarak onların inşa ettiklerine dair rivayetler gerçeği yansıtmamaktadır. Konuyla ilgili bilgiler tamamen yanlış ve kasıtlıdır?Aslında Ermeni lobilerinin Türkiye yi karalama çabalarına, diaspora çığlıklarına, Sanat Tarihçilerimiz sanki destek vermek istercesine kaynaklara dayanmadan mimarideki bu yanlış tezleri desteklemektedirler. Hiç şüphesiz bu durum son derece esef ve üzüntü vericidir.Bereket son dönemde kimi akademisyenlerimiz, yerleşik kanaatlerin ve yanlış rivayetlerin dışına çıkarak, belgelere dayalı araştırmaları ile gerçekleri gün yüzüne çıkarmaktadırlar.Dolayısıyla "Balyan ailesinin mimarlığı" yalan ve yanlışlarla örülü bir buzdağı gibi gerçekler karşısında erimektedir.Öncelikle gerçeği yansıtmak ve hak sahiplerine hakkı teslim etmek için yukarıdaki tarihi yapıların hangi mimarlar tarafından inşa edildiğini belirtelim:Heybeliada da inşa edilen Bahriye Mektebi, dönemin başmimarı Kırımlı Mahmut Ağa tarafından,Sultan II. Mahmud Türbesi, Mühendis Abdülhalim Efendi tarafından,Harbiye Mektebi, İngiliz Mimar William James Smith tarafından,Yıldız Hamidiye Camii, Rum Nikolaki Efendi tarafından,Beyazıt Kulesi, Rami Kışlası, Ortaköy Camii, Eski Çırağan Sarayı ve Hırka-i Şerif Camii de Seyyid Abdülhalim Efendi tarafından inşa edilmiştir. Zikri geçen bu yapılar bu mimarların eserleridir.Dahası, Balyanlar ın sanat tarihi kitaplarında mimarlık eğitimleri üzerine verilen bilgile de doğru olmayıp ciddi yanlışlıklar ihtiva etmektedir. Söz gelimi 1843 te Paris e eğitim için giden ve bazı eserlerde mimar olarak gösterilen Nikoğos Balyan rahatsızlığı nedeniyle kısa sürede geri dönmüştür. Bir başka mimar olarak gösterilen Serkis Balyan ın 1855 te Ecola des Beauks- Arts dan mezun olduğunu Kevork Pamukciyan ısrarla belirtmektedir. Oysa bu tarihlerde Serkis Balyan İstanbul dadır. 1853 te Sultanahmet te inşa ettiği bir hanın çökmesi nedeniyle hapistedir. Ayrıca Fransa da bahsi geçen mühendislik fakültesinden Balyan ailesinden hiçbir ferdin mezun olmadığı belgelenmiştir. Balyanlar dan Paris te eğitimini tamamlayan Nikoğos un oğlu Levon olmuştur. O da bırakın mimarlık fakültesini, Sainte- Barbe yani bir orta öğretim kurumunu bitirebilmiştir?Balyanlar ın serancamı bununla bitmiyor, dahası da var: 1873 te Sultan Abdülaziz in desteği ile "Şirket-i Nâfia-i Osmanî" adıyla İmparatorluğun ilk inşaat şirketini Serkis Balyan kurmuştur. 1879 da İstanbul da Kuruçeşme Adası bu şirket adına bir liman ve bir fabrika yaptırması şartıyla Serkis Balyan a tahsis edilmiştir. Ancak Serkis Balyan, adayı kullanım amacı dışına çıkarıp bir köşk inşa ederek şahsi mülkü üzerine geçirmiştir. Serkis Balyan için 1882 yılında başlatılan ve 1886 da sonuçlanan bir soruşturma sonucu, Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid döneminde yaptığı yapılardan toplam üç yüz bin lirayı aşkın bir meblağı zimmetine geçirdiği saptanmış ve bu soruşturma neticesinde hakkında açılan dava ile bütün mal varlığına el konulmuştur. Ancak Ekim 1888 de sarayın başdoktoru Mavroyani Efendi aracılığı ile Sultan II. Abdülhamid tarafından affedilmiştir.Dahası, Dolmabahçe Sarayı nın da mimarisinin Balyanlar a atfedilmesi yine gerçeklerle örtüşmemektedir.Balyanlar olsa olsa bu binaların bazılarında mimar olarak değil, müteahhit olarak görev yapmış olabilirler?Evet, işin bütün serancamı böyle? Mimarlık tarihimize yerleşmiş olan yapıların gerçekte kimler tarafından yapıldığı, mimarlarının kimler olduğu araştırmalarla, belgelerle ortaya çıkıyor.Erzurum Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi Yar. Doç. Dr. Selman Can Hoca, yaptığı çalışmalarla çarpıtılmış bu yanlışlıkları tek tek düzeltmiş. Geçenlerde İstanbul da bir dost meclisinde Can Hoca bunları bir bir anlattı. Bizde notlar aldık. Konuyla ilgili pek çok makale yazmış, yakında bu makaleler kitap olarak yayınlanacak.Selman Hoca ya buradan çalışmalarında başarılar dileyelim?