Osmanlı madeni paraları

Paraların sadece maddi değil, kültürel bir yönü de vardır. Mesela, dünya tarihindeki birçok olay, kral ya da devlet, paralar sayesinde aydınlatılmıştır.Konumuza uygun bir örnek verecek olursak, aynı yıl içinde, yani 1876 da (Hicri 1293) Osmanlı tahtı üç padişah görmüştür: Sultan Abdülaziz, V. Murat ve II. Abdülhamit. Bu ilginçliği, paralar sayesinde rahatlıkla görebiliriz. Yine, paraları ölçü alarak, Osmanlı devletinin ekonomik gidişatı hakkında fikir sahibi olabiliriz. Sözgelimi II. Süleyman (1684) devrinde 1 Kuruş 20 gram gümüş iken, bu durum II. Mahmut (1807) zamanında 12 gramdan 3 grama, Sultan Abdülmecit (1839) döneminde de 1,2 grama düşmüştür. Bunun anlamı oldukça açıktır. Gerçi Osmanlı kuruşunun 150 yılda yaşadığı bu değer kaybını, Türkiye Cumhuriyeti lirası ya da kuruşu 15 yılda yaşamıştır. Bakınız; 1980 ila 1995 arasındaki enflasyon dönemi?Osmanlı paralarına biraz ilgi duyanlar, oldukça şaşırtıcı sonuçlarla karşılaşacaktır. Bugün, madeni paralarımız tek bir yerde basılırken, Osmanlı da, Yemen den Belgrat a, Tiflis ten Sakız a kadar 100 ün üzerinde darphane vardır. Bu, oldukça büyüleyici bir tablodur. Osmanlı geri çekildikçe, kaybettikleri topraklar oranında darphane sayısı da azalmıştır. Şunun gibi bir şey: Sultan II. Mahmut a kadar, Osmanlı madeni paralarının arka yüzündeki yazı, "Sultan ül berreyn ve hakan ül Bahreyn, es sultan ibni sultan?" diye başlarken; 1839 dan sonra bu "iddia" kalkmış; yerine ise mütevazı bir şekilde "Kostantiniye de basıldı" ibaresi gelmiştir. Osmanlı nın "dünya devleti" olma iddiasını bir kenara bıraktığı ve Müslim ile Gayrimüslim in eşitlendiği Tanzimat devrinin de aynı yıl başlaması, oldukça anlamlıdır.Kâğıdın para olarak kullanılması da bu dönemde başlar. 1839 öncesinde "kıymetli kâğıt" derken sadece fermanlar, tapular akla gelirken; sonrasında para da bu listeye dâhil olmuştur.İlginç anekdotlara devam edecek olursak; Osmanlı da ilk altın parayı Fatih Sultan Mehmet basmıştır. (Hicri 882, Kostantiniye) O tarihe kadar sadece bakır ve gümüş para basılıyor, altın olarak da "Ortaçağ ın doları" olarak tabir edilen Venedik dukası kullanılıyordu. Birçok tarihçi, Osmanlı devletinin gerçek kurucusunun Fatih Sultan Mehmet olduğunu söyler. Bunun bir nedeni de, II. Mehmet in altın para basmasıdır. Çünkü altın para, gücün ve iktidarın sembolüdür.Paralar arasındaki gramaj farkının eyaletlere göre değişmesi de ilgi çekici bir konudur. Sözgelimi II. Abdülhamit döneminde İstanbul da darp edilen altın 100 kuruş 7.2 gram iken, Mısır da darp edilen 8.5, Tunus ta darp edilen 19.6 gramdır. Aynı durum, gümüş paralar için de geçerlidir. Paralarda görülen bu değişkenliğin, ağırlık ve uzunluk birimlerinde de olduğunu biliyoruz. Mesela kile nin ya da çeki nin tekabül ettiği ağırlık Anadolu ve Balkanlar da farklıdır. Osmanlı paralarıyla ilgili ilginizi çekeceğini umduğum iki örnek daha vereyim: Rus-Çin sınırının Çin bölümünde kalan Kaşgar, hiçbir zaman Osmanlı hâkimiyetine girmemesine ve arada ciddi bir mesafe olmasına rağmen, Sultan Abdülaziz adına para bastırmış ve Osmanlı bayrağı altında yaşamıştır. Kaşgar baskılı Osmanlı paralarının bakırlarına "Fels", gümüşlerine "Tenge", altınlarına da "Tilla" denildiğini de hatırlatalım. (Bunu öğrendiğim gün, Ömer Erdem ve Cevdet Karal yönetiminde çıkan Kaşgar dergisi, gözümde daha bir büyümüştü.)Yine, Sultan Reşat, daha doğru bir ifadeyle V. Mehmet, tahta çıkışının birinci, ikinci ve üçüncü yıllarında, "Seyahat paraları" adı altında Selanik, Kosova, Manastır, Edirne ve Bursa ibareli altın ve gümüş paralar darp ettirmiştir. Sınırlı sayıda, yani sembolik olarak darp edilen bu paraların siyasi yönü daha baskındır. Şöyle ki: Seyahat paraları 1909, 1910 ve 1911 yıllarında basılmıştır. Bu dönem, Balkanların elimizden çıkmak üzere olduğu yıllara denk geliyor. Sultan Reşat bu paraları basmakla Batılılara ve ayrılıkçılara şu mesajı vermeye çalışmıştır: Bizim için Edirne neyse, Selanik de odur! Bursa neyse, Manastır da odur! (Sultan Reşat, daha geniş bir yelpazeyi içine alarak, Seyahat pulları da bastırmıştır. Üsküp ve Priştina pulları, özellikle ilgimi çekmektedir.)Bu kadar uzun bir girişten sonra, nihayet meselenin özüne gelebildik.Bilindiği gibi; 1987 yılında, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nda bazı değişiklikler yapılmış ve son altı Osmanlı padişahının paralarının yurt içinde alım, satım ve koleksiyonu serbest bırakılmıştır. (Son altı padişah: Sultan Abdülmecit, Abdülaziz Han, V. Murat, II. Abdülhamit, Sultan Reşat ve Vahdettin.)O tarihten sonra hem koleksiyoncu sayısında, hem de konuyla ilgili yayınlarda ciddi bir artış olmuştur.Daha düne kadar Osmanlı akçesi üzerine en ciddi çalışma bir Sırp vatandaşına aitken, bugün, "bizimkiler" de dünya çapında işlere imza atıyor. Bu işlerden biri de, geçtiğimiz günlerde yayımlanan "Osmanlı İmparatorluğu Madeni Paraları" isimli katalog.Kaan Uslu, M. Fatih Beyazıt ve Tuncay Kara nın uzun emekler ve araştırmalar sonucunda ortaya çıkardığı bu eser, birçok konuda ilkleri de bünyesinde barındırıyor. Son altı padişahın bütün madeni paralarını içeren ve Türkçe-İngilizce hazırlanan katalog, pratik bilgilerden fiyat tablosuna kadar ayrıntı ve inceliklerle dolu... Bu çalışma, sadece koleksiyoncuları değil, elinde Osmanlı parası olanları da yakından ilgilendiriyor.Diğer arkadaşları gibi kendisi de koleksiyoncu olan Sayın Kara, sunuş yazısında, "Katalog hazırlamak, ilgili kitleye kılavuzluk yapmak demek olduğundan; elimizden gelen titizliği, hassasiyeti ve gayreti gösterdik" diyor. Eseri elimize alır almaz, bu sözlerin karşılığını görüyoruz. "Osmanlı İmparatorluğu Madeni Paraları"na emeği geçen herkesi tebrik ediyor ve çalışmalarının devamını diliyorum.Bilgi için: osmanliparalari@com