Toplu iş sözleşmeleri, işçi ve işveren arasında bireysel sözleşmelerin ötesine geçen, çalışma hayatında sosyal barışı sağlamayı amaçlayan ve tarafların karşılıklı yükümlülüklerini belirleyen önemli bir hukuki araçtır. Türkiye’de iş hukuku sisteminin temel taşlarından biri olan bu sözleşmeler, hem çalışma koşullarını standartlaştırır hem de toplu pazarlık hakkını güvence altına alır.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ NEDİR?
Toplu iş sözleşmesi, işçi sendikası ile işveren ya da işveren sendikası arasında yapılan ve iş yerindeki çalışma şartlarını, ücretleri ve tarafların hak ve yükümlülüklerini düzenleyen yazılı bir sözleşmedir. Bu sözleşme hem ekonomik hem de sosyal haklar açısından işçilerin korunmasını hedefler.
Türkiye’de toplu iş sözleşmeleri, 6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu ile düzenlenmektedir. Ayrıca Anayasa’nın 51. ve 53. maddeleri de sendika kurma ve toplu iş sözleşmesi yapma hakkını güvence altına alır.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN TARAFLARI KİMLERDİR?
İşçi tarafı, yetkili işçi sendikası olurken işveren tarafı ise bireysel işveren veya işveren sendikasıdır. Bireysel işçiler ya da sendika üyesi olmayan işçiler doğrudan taraf olamaz. Ancak sözleşmeden doğan haklardan, iş yerinde çalışan diğer işçiler de belirli koşullarla yararlanabilir.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ TÜRLERİ NELERDİR?
-İşyeri Toplu İş Sözleşmesi: Belirli bir iş yerinde uygulanmak üzere yapılır.
-İşletme Toplu İş Sözleşmesi: Aynı işverene ait birden fazla işyerini kapsar.
-Grup Toplu İş Sözleşmesi: Birden çok işveren ile bir sendika arasında yapılır.
-Çerçeve Sözleşme: Genel ilkeleri belirleyen ve bağlayıcı olmayan mutabakat sözleşmesidir.
Toplu iş sözleşmeleri Ücret, ikramiye, prim, sosyal yardımlar, çalışma saatleri ve fazla mesai, tatil, izin ve dinlenme süreleri, disiplin hükümleri, işten çıkarma prosedürleri, sendikal haklar, eğitim ve sağlık yardımları, işyeri kuralları konularında düzenleme yapılabilir. Ancak bireysel haklara ve kanunda açıkça düzenlenmiş bazı haklara aykırı hükümler getirilemez.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ SÜRECİ NASIL İLERLER?
Yetki tespiti: Sendika, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’ndan yetki belgesi alır.
Toplu görüşme süreci: Yetki belgesinden sonra taraflar masaya oturur.
Arabuluculuk: Anlaşma sağlanamazsa, resmi arabulucu süreci devreye girer.
Uyuşmazlık: Arabulucu da çözüm sağlayamazsa grev-lokavt gündeme gelir.
Sözleşmenin imzalanması: Tarafların anlaşmasıyla toplu iş sözleşmesi imzalanır.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN SÜRESİ NE KADARDIR?
Toplu iş sözleşmeleri en az 1 yıl, en fazla 3 yıl süreyle yapılabilir. Süresi dolan sözleşme yenilenmediği takdirde, hüküm doğurmaya devam etmez. Yeni sözleşme yapılana kadar iş ilişkisi bireysel sözleşme hükümleriyle yürütülür.
Sözleşmeden yalnızca ilgili sendikaya üye işçiler yararlanabilir. Sendikaya sonradan üye olanlar, üyelik tarihinden itibaren sözleşmeden faydalanır. Üye olmayan işçiler, aynı haklardan ancak dayanışma aidatı ödeyerek yararlanabilir.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİNİN İŞVERENE ETKİLERİ NELERDİR?
İşveren, sözleşmede belirlenen koşullara uygun hareket etmek zorundadır. Keyfi olarak ücret ya da çalışma koşullarını değiştiremez. Sözleşmeye aykırı hareket eden işveren hakkında sendika dava açabilir. Uygulamada ihlal tespiti halinde idari para cezaları ve tazminat sorumluluğu doğabilir.
İşçiler açısından avantajları bulunmaktadır. Bu avantajlar; ücretlerde pazarlık gücü artar, sosyal haklar genişler, iş güvencesi güçlenir, keyfi işten çıkarma sınırlanır, sendikal koruma sağlanır, mesleki gelişim, eğitim ve sosyal destekler artar.
TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ NASIL SONLANIR?
Sürenin dolması, tarafların anlaşması, yeni bir sözleşme yapılması, işyerinin kapatılması ,işverenin faaliyetinin sona ermesi gibi nedenlerle sonlanır. Ancak süresi sona eren sözleşme, yeni bir sözleşme yapılıncaya kadar mevcut hükümleriyle uygulanmaya devam eder.
Toplu iş sözleşmesi sürecinde anlaşmazlık çıkması durumunda ise sendika grev kararı alabilir. İşveren buna karşılık lokavt kararı uygulayabilir. Bu kararlar kanuni çerçevede alınmak zorundadır ve hukuka aykırı uygulamalarda hem işveren hem de sendika sorumlulukla karşı karşıya kalabilir.