Osmanlı Maliyesi Nasıl Bozuldu
OSMANLI İmparatorluğu 20. yüzyılın başına geldiğinde altından kalkamayacağı ekonomik ve siyasi bir hezimetin altında can çekişiyor, hayatta kalma mücadelesi veriyordu. Yüzyılların verdiği mali yük yetmiyormuş gibi plansız bir şekilde kapalı kapılar ardında mahdut bir çevre tarafından girilmesine karar verilen Birinci Dünya Savaşı işleri daha da tamiri imkânsız hale getirdi.
1910 senesinden 1914 senesinde girdiğimiz Birinci Dünya Savaşı’nda kadar yani topu topu dört sene içinde kaç devletle savaştı Ders kitaplarında anlatıldığı gibi adına İtilaf devleteri denen üç beş devlete karşı mı savaştı Hayır. Biz o dört sene içinde İtalya, Karadağ, Sırbistan, Yunanistan, Bulgaristan, İngiltere, Fransa, Romanya, Rusya Ermenistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, Güney Afrika, İrlanda, ABD, Japonya, Belçika, Portekiz gibi devletlerle ya hepsiyle birden ya da bir kısmı ile aynı anda savaştık.
Osmanlı İmparatorluğu’nda piyasada gezen 40 milyon altın sikke bulunmaktaydı. Kâğıt para yok denecek kadar azdı. Her gün ve her cephede toprak kaybederek geri çekilmek zorunda kalan Osmanlı’nın son günlerinde hadise önü alınamaz bir duruma doğru gitti.1 Öyle ki savaşlardan dolayı ihtiyacı karşılayamayan hububat üretimini destekleyen dış alımlar da yolların kapalı olmasından dolayı ülkeye giremez oldu.
Osmanlı maliyesi savaş sırasında, ekonomi, Alman kredileri sayesinde ayakta duruyordu. Osmanlı ekonomisi iflas halindeydi. İstanbul’daki İngiliz ticari temsilcisine göre, Deutsche Bank, Deutsche Orient Bank, Weiner Bankverein gibi Alman ve Avusturya bankalarının, Osmanlı maliyesi üzerinde yıkıcı bir etkisi olmuştu. Çünkü bunların politikası vurguncu ve tekelcileri gözetiyordu. Savaş sırasında mihver devletlerin elçilikleri bu bankalar için iş merkezleri haline gelmişlerdi. Devlet görevlilerinin eliyle çok sayıda altın gönderip, karşılığında askerî ve diplomatik kuryeleri kullanarak yabancı para getirmek gibi kanun dışı banka işlemleri ekonomiye büyük zarar vermişti.
Türk altın Lirasının kâğıt paraya karşı değişim değeri, 1916’da 131 kuruştan, 1917’de 352 kuruşa ve 1918’de 452 kuruşa yükseldi. Bu derece derece yükselişe, başlıca kâğıt paranın İstanbul’dakinden çok daha hızlı değer kaybına uğradığı Suriye ve Irak vilayetlerinden gelen, ardı arkası kesilmeyen talepler sebep oluyordu. Ayrıca, köylüler, altın ya da altının o günkü değeri olan kâğıt parayı almadıkça, ellerindeki tarım ürünlerini satmaya razı olmuyorlardı. Bu gidişata eşlik eden spekülasyonla birlikte Türk altın lirasının değeri, kâğıt para olarak 500 ile 600 kuruşa fırladı. Gümüş paranın da değeri yükseldi ve mecidiyenin, kâğıt para karşılığı 92 kuruş ettiği zamanlar oldu.2
Ateşkes sırasında Osmanlı Hükümeti, savaş nedeniyle üretim kaybı, işgal edilen yerlerden gelir kaybı ve vergi gelirlerinde azalma gibi, başka problemlere de göğüs germek zorunda kaldı. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali, Hazineyi en zengin illerin gelirlerinden yoksun bıraktı. Hayat pahalılığı, savaş öncesi ile kıyaslandığında 20 kat arttı.3 Üstelik Fransız İşgal Kuvvetleri, 1918 Aralık ayının masrafları karşılığı olarak Osmanlı Maliyesi’nden 320.000 lira istedi ve hazine bu parayı ödedi. Ya da ödemek mecburiyetinde bırakıldı. Fransızlar, Nisan 1919’da tekrar para istediler. Ancak bu defa hükümet reddetmek zorunda kaldı. 1919 Eylül’ünde Müttefikler, Osmanlı Bankası’nın Hükümete 8.000.000 lira borç vermesine izin verdiler. Bu az da olsa bir ferahlama sağladı.1920’ye gelindiğinde Osmanlı Hükümetinin bütçe açığı 100 milyon liraya yükselmişti.4
1920’de, Doğu Akdeniz ülkeleri için Amerikan Ticaret Odası temsilcilerinden Amerika Birleşik Devletleri ticaret Komiseri Eliot G. Mears, Osmanlı Hükümetinin bütçe açığına ilişkin aşağıdaki sayıları veriyordu.5
Birbirini izleyen Osmanlı Hükümetleri’nin ekonomik politikası, stokların yenilenmesi ve halkın ihtiyaçlarının karşılanması için, ithalatın sınırlandırılması ve ihracatın teşvik edilmesiydi. Zamanla bütçe açığı büyüdü ve hazineyi eldeki altın stokunu, borçlara karşılık tasfiye etmeye zorladı. Dış Ticaret açığı, 1919–1920 malî yılında 54.330.000 lira, 1920-1921’de 121.770.000 lira, 1921-1922’de 90.950.000 lira ve 1922-1923’te 44.470.000 lira oldu.6
Hükümet, 100 milyonu bulan bir bütçe açığının yanı sıra, 120 milyonlara ulaşan bir dış ticaret açığı ve ayrıca muazzam bir dış borçla uğraşmak zorundaydı.1919’da Osmanlı Dış borcu tahminen 450.000.000 liraydı.7 “The Tımes”, “Bu miktar yabancı firmaların ve İttifak devletleri uyruklarının savaşta uğradıklarını iddia ettikleri, tahminen 55.000.000 lira tutarındaki kayıp ve zararın mahsup edilmesinin istenmesi nedeniyle, bir hayli artmış olmalı diye yazıyordu.8
Bütün bu olumsuz ekonomik göstergelerin yanı sıra, bu yılların halkı ilgilendiren en büyük sıkıntısı gıda maddelerindeki astronomik fiyat artışları ve stokların hızla erimesiydi.
1911 yılından beri süregelen Balkan ve Birinci Dünya Savaşları, geride yoksulluk ve sıkıntı içinde acı çeken mısır ve süpürge tohumundan yapılmış ekmeği bile güçlükle bulabilen, savaşta yakınlarını kaybetmiş olmanın üzüntüsüyle yaşayan milyonlarca insan bırakmıştı. Asker, sivil yaklaşık üç milyon insan kaybedilmiş geride kalan 11 milyon nüfusun çoğu verem, zatürre, frengi, sıtma, uyuz vb… hastalıklardan savaş sakatı kalmıştı.9
Birinci Dünya Savaşına yaklaşık 2.850.000’lik bir orduyla giren, savaştan 500.000 ölü, 400.000 iyileşemeyecek derecede yaralı, 1.565.000 hasta, kaçak ve kayıpla çıkmıştır. Yine savaş ve diğer nedenlerden dolayı doğu vilayetlerinde 500.000 Müslüman hayatını kaybetmiştir.10 Enflasyon korkunç boyutlara tırmanmış, 1914–1920 tarihleri arasında İstanbul’da temel ihtiyaç maddelerinin fiyatları %1350 artmıştı.11
Buna paralel olarak, aynı dönemde yani altı sene içinde memur maaşlarında ancak %50 oranında artış sağlanabildiğinden, memurların satın alma gücü %60-80 oranında düşmüştür.12
İstanbul halkının bir diğer sıkıntısı ise kömür yokluğu ve bundan kaynaklanan sorunlardı. İstanbul’da su, elektrik, tramvay ve arabalı vapur hizmetleri için günde ortalama 1200 ton kömür gerekiyordu. Mütarekeden önce Almanya’dan İstanbul’a günde ortalama 300 ton kok kömürü geliyor ve bunun çoğu mühimmat yapımı ve savaş gemilerinde kullanılıyordu. Ancak kamu hizmetleri için Karadeniz kıyılarından gelen kömürü de destekliyordu.13
Mütareke’den sonra Almanya’dan gelen kömürlerin arkası kesilmiş, stoklar da erimişti. Alman subayları, Türkiye’den ayrılmadan önce, Zonguldak maden ocaklarındaki makineleri bozmuşlardı ve bu yüzden Zonguldak madenlerinden İstanbul’a kömür gelmiyordu. Kömür yokluğu nedeniyle Boğaziçi ve diğer hatlardaki vapur hizmetleri kısıtlanmış, tramvay hizmetleri ise tamamen durmuştu. Halka günlerce, elektrik ve su verilemiyordu. Sokakların aydınlatılamaması nedeniyle de başıbozukların çıkarttığı anarşik olaylar artmıştı. Çöplerin kaldırılması, sokakların temizlenmesi gibi en doğal belediye hizmetleri durma noktasına gelmiş ve çok kötü şartlarda yürütülmeye çalışılıyordu.14
6 Haziran 1919 tarihinde ikinci kez İstanbul Belediye Başkanlığına getirilen Cemil Topuzlu hatırlarında şehri nasıl bulduğunu şöyle anlatmaktadır;
“Şehri çok pis buldum. Temizlik İşlerine gereği gibi bakılamadığından sokaklarda, boş arsalarda binlerce arabalık çöp birikmişti. Tamirat yüzü görmediğinden, sokaklar geçilmez haldeydi. Geniş caddeler bile çok karanlıktı. Birçok gezici esnaf en işlek yolları ve meydanları doldurup gelip geçenleri rahatsız ediyordu. Gıda maddeleri satan bütün esnaf hatta kasap ve ekmekçi dükkânlarının önündeki camekânları tamamen kaldırmışlardı. Çöpleri kaldırmak için erkek çöpçü bulamadığımdan kadın çöpçü ve kadın arabacı kullandım.”
Birinci Dünya Savaşı yıllarında üretimdeki ve Dış Ticaret hacmindeki büyük düşüş de, İstanbul’daki gıda sıkıntısının en temel nedenlerinden birini oluşturmuştur. Ülkedeki erkek nüfusun önemli bölümünün silâhaltına alınması ve genel savaş şartlarının etkisi nedeniyle tarımdaki üretim, savaş öncesine oranla %50 gerilemişti.
Savaş yıllarında buğday üretimi %47, tütün %51, kuru üzüm %54, fındık %65, yaş koza %69, koyun sayısı %45, keçi sayısı %33 oranında azalmış,15 Dış Ticaret hacmi de savaştan önceki seviyesinin onda birine düşmüştü.16
Milli Mücadele’nin başlarında da Milli Kuvvetlere mensup çetelerin köprüleri tahrip etmesi sonucu Anadolu’dan İstanbul’a yapılan erzak sevkiyatı tamamen kesilmiştir. İngilizler de buna;
“Siz İstanbul’un açlığa mahkûm olmasını tercih ettiniz. Şimdi Amerika’dan buğday getireceğiz, fakat yalnız İstanbul’un Hıristiyan halkına dağıtacağız. Müslüman halkı düşünmeyeceğiz. Çünkü buna siz sebep oldunuz”.17 Demişlerdir.
Bu durumdan dolayı İngilizlerin, İstanbul Hükümetini suçlamasının sebebi çok açıktır. Zira İstanbul Hükümeti İngiliz baskılarına rağmen Anadolu harekâtına sıcak bakmaktadır.
Birinci Dünya Savaşından önce Osmanlı İmparatorluğu, ithal etmekte olduğu un ve buğdayın %29’unu Fransa’dan, %28’ini Rusya’dan, %22’sini Romanya’dan, %13’ünü Bulgaristan’dan, %8’ini de İtalya’dan ithal ediyordu. Ancak Bulgaristan dışındaki diğer ülkelerin düşman tarafında yer almasıyla bu ülkelerden yapılmakta olan ithalât tamamen durmuş, stokların da kısa zamanda erimesiyle başta İstanbul olmak üzere tüm ülkede buğday ve ekmek sıkıntısı baş göstermiştir. İstanbul’un yıl boyu et ihtiyacını karşılayan kasaplık hayvanların %11’i şehir içinden, %42’si Trakya ve Rumeli’den, %27’si Bulgaristan’dan, %20’si de Anadolu’dan karşılanıyordu. Savaşın sonuna doğru Bulgaristan’ın İstanbul’a yönelik et ihracatını tamamen durdurması, diğer bölgelerden yapılan canlı hayvan sevkiyatının da yarı yarıya düşmesi sonucu İstanbul’da et tüketimi savaş öncesi yıllara oranla üçte bire inmiş, buna karşılık fiyatlar tam yirmi kat artmıştır.18
Tamamına yakını Avusturya-Macaristan’dan ithal edilen şekerin ithalâtı da savaş yıllarında durma noktasına gelmiş, ancak bin bir zorlukla kurulan bağlantılar neticesinde 1916 tarihinin sonlarına doğru az da olsa bu ülkeden şeker ithalâtı mümkün olabilmiştir. Böylece et ve un’da görülen aşırı fiyat artışı şekerde de gözlemlenmiştir. 1913 yılında İstanbul’da perakende olarak kilosu 2–2,5 kuruştan satılan şekerin fiyatı 1919 Kasım’ında 54, Ocak ayında ise 76 kuruşa çıkmıştır.19
İstanbul’da un ve ekmek sıkıntısına neden olan bir başka faktör de Anadolu şehirlerindeki aşar ve iaşe zahirelerinden arta kalan hububatın, Osmanlı Hükümetleri tarafından, ihtiyacı olan diğer bölgelere sevk edilmek üzere Amerikan Yakındoğu Yardım Heyetleri’nin tasarrufuna bırakılmasıdır.
Anadolu’nun değişik bölgelerindeki 1917 ve 1918 yıllarına ait aşar ve iaşe zahirelerinden arta kalan 2.300.000 kilo buğday, 1.880.000 kilo arpa, yaklaşık 2.000.000 kilo mısır, 13 Ağustos 1919 tarihli Meclis-i Vükelâ kararı gereğince kurtarılmış vilayetlerle, ihtiyacı olan diğer vilayetler halkına dağıtılmak üzere Amerikan Heyeti’ne teslim edilmiştir. Yine Simav, Gediz, Uşak, Kütahya, Eskişehir, Bilecik, Konya, Kayseri, Samsun ve Bolu ambarlarında bulunan zahirenin yerel ve askerî ihtiyaçlar karşılandıktan sonra artan kısmının yardım heyetine verilmesi kabul edilmiştir.20
Hükümetlerin savaş yıllarında gıda sıkıntısına karşı almış olduğu bütün önlemlere rağmen kıtlık her geçen gün daha da artmış ve 1918 yılı sonunda gıda tüketimi savaş öncesine göre ortalama %40 azalmıştır. Bu durum en fazla şehirlerdeki yoksul ve orta halli nüfusu mağdur etmiş, zenginlerle yoksullar arasındaki gıda dengesini tamamen bozmuştur.
Bu zamların, zaten geçim sıkıntısı içinde olan halkın durumunu biraz daha ağırlaştıracağını düşünen hükümet, memurlara yapmakta olduğu gıda yardımlarının kapsamını genişletti. Şura-yı Devlet ve Hariciye memurlarına da petrol, zeytinyağı, bulgur, un, nohut ve fasulye yardımı yapması kararlaştırıldı. 27 Mayıs 1919 tarihinde bir ihracat nizamnamesi hazırlayarak pek çok gıda maddesinin ihracatını yasakladı. İhracatı yasaklanan maddeler şunlardır; Buğday, arpa, ve bunların un ve mamulleri, irmik, nişasta, bulgur, patates, mısır, fasulye, nohut, diğer hububat ve bakliyat, her çeşit yaş sebze, yumurta, peynir, et, zeytin, yağ, ve zeytinyağı, diğer bitkisel yağlar, şeker ve şekerleme, pekmez,bal, saman, yulaf, ot ve diğer hayvan yemleri, canlı hayvanlar, deri, kereste ve her çeşit inşaat malzemesi, maden ve odun kömürü, kok, ispirto, petrol ve mamulleri, halı hariç yün ve yünlü dokumalar, haşhaş tohumu ve yağı, tuzlu balıklar, çay, kahve ve kibrit.21 Çünkü zaten bu malzemeler Anadolu halkının ihtiyaçlarını bile karşılayamıyordu.
Anadolu ve İstanbul halkı bütün bu ekonomik sıkıntılarla uğraşırken, ahlaki manada da rezalet de diz boyu idi. Halk, ahlakî zaaf içerisine düşmüş, maneviyat namına Türk’ü Avrupalıdan ayıran faktörler tek tek tarih sahnesinden siliniyordu. Tanzimat’la beraber su üzerine çıkan ahlaksızlık artık toplum içerisinde kendisine yer bulmuş, halk ahlaksız kurumların varlığına alışmıştı.
Memleketi korkunç bir hayat pahalılığı, ahlâksızlık, ihtikâr, sefalet, açlık, küstahça ve hırsızca elde edilen servetler, yetkilerin kötülüğe kullanılması, rüşvet ve hırsızlık, ve daha bin bir türlü iğrenç rezaletler diz boyu alıp yürümüştü.22
DİPNOTLAR
1) Yılmaz Öztuna, Türkiye Gazetesi, Tarihten Sohbetler köşesi, ilgili köşe yazısı
2) War Finance and Banking in Turkey, The Orient 7:31,30 Hz.1920
3) U.S. Rec. 867.00/835,20 Aralık 1918 Selanik’teki Amerikan Kn.
4) Sina Akşin, Müt. İlk yıllarında Osm. Hük. Mali Dur, Seha L., Meray’a Armağan, İçinde, 1.cilt, Sf: 316-324.
5) Eliot G. Mears, Turkey’s Budgets, The Orient, 7:49, 1 Eylül 1920, Sf: 396
6) FMA 20N1112 C/46 Dos1, 28 Eylül1921.
7) Bilge Crıss, İşgal Altında İstanbul, Sf; 63, İletişim Yay.
8) Vedat Eldem, Müt ve Milli Müc. Yıllarında Osm. İmp. Eko., Türk İkt. Tar. Semineri, Hacettepe Üni, 8 Temmuz 1973
9) Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, 1.cild, Sf:155.
10) Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, Cild 3, Kısım 4, Sf, 787, Ankara, T.T.K. Yayınları 1983.
11) Stefanos Yerasimos, İstanbul 1914-1923, Sf; 85, İletişim Yayın, İstanbul, 1996.
12) Vedat Eldem, Harp ve mütareke Yıllarında Osmanlı İmp. Eko.,Sf;131, T.T.K.Yayınları, Ankara, 1994.
13) Orhan Duru, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Sf; 13, Milliyet Yay., İstanbul, 1978.
14) Orhan Duru, a.g.e., Sf: 13-15.
15) Korkut Boratav, Türk İktisat Tarihi, 1908-1985, Sf:24, Gerçek Yayınevi, 1993.
16) Mehmet Temel, İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Sf; 29, Kültür Bak., Yay. 1.Baskı, İstanbul, 1998..
17) Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, Sf: 387,İst, 1957.
18) Vedat Eldem, a.g.e., Sf: 8-10.
19) BOA, a.g.dos., numara:91
20) Metin Ayışığı, Kur. Savaşı’nda Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri, Basılmamış Doç. tezi, Sf: 63--67, Balıkesir 1995.
21) Mehmet Temel, a.g.e., Sf; 41.
22) Lütfi Simavi, a.g.e., Sf; 343.
AHMET ANAPALI